Licht en onze beleving
Licht en onze beleving
Ontwerpen met licht, dat is mijn vak. Maar wat houdt dat eigenlijk in? Op dit blog zal ik de komende tijd met verschillende posts een inkijkje geven in hoe ik als lichtontwerper naar licht kijk en hoe ik dat in mijn werk benader. In deze eerste post zal ik beginnen bij de basis: hoe ervaren we licht?
Hoe ervaren we licht?
Licht is voor veel mensen een abstract fenomeen. Het is overal aanwezig, maar tegelijkertijd ongrijpbaar. Desondanks heeft het wel een allesbepalende invloed op hoe wij onze omgeving ervaren. Zonder licht zien we niets. Het bureau dat voor je staat, zie je alleen omdat er licht op valt, dat weer terug reflecteert naar jouw ogen. Je ogen zijn gevoelig voor licht, en registreren de kleur en intensiteit van het licht dat van jouw bureau reflecteert. Met die informatie vormt jouw brein een beeld van het bureau.
Het bijzondere hieraan is dat we voor ons bewustzijn niet zo zeer licht waarnemen, maar een bureau zien. Er is niemand die zijn ervaring zou omschrijven als: “hé kijk, ik zie daar licht dat van het bureau in mijn oog reflecteert”; je zegt simpelweg: “ik zie een bureau”. De rol van licht in die ervaring is grotendeels onderbewust. En dat is functioneel: het is in onze dagelijkse bezigheden veel nuttiger om ons te richten op de interpretatie van de beelden die we zien (een auto die op je af komt, een pan die overkookt), dan met hoe die beelden tot stand komen (het licht dat van die objecten reflecteert). Licht heeft dus een fundamentele invloed op hoe we onze omgeving waarnemen, maar is desondanks een fenomeen dat we (meestal) niet bewust ervaren.
Dat de ervaring van licht op zichzelf grotendeels onbewust is, neemt niet weg dat het wel een invloed heeft op onze bewuste waarnemingen. Een goede portretfotograaf weet bijvoorbeeld dat de eigenschappen van het licht heel erg veel uitmaken voor hoe iemand eruit ziet. Op die manier beïnvloed het licht onze waarneming van alles in onze omgeving. Die omgevingservaring is echter wel een stuk complexer dan alleen maar de objectieve waarneming. Onze innerlijke belevingswereld omvat ook gedachten, emoties, herinneringen, etc. Die zelfde fotograaf weet ook dat een andere belichting een andere emotie oproept. Zo heeft licht dus ook invloed op onze innerlijke belevingswereld.
Sfeer
De relatie tussen onze innerlijke ervaring en de ervaring van onze omgeving, zou je kunnen vatten als sfeer. Sfeer is hoe we ons emotioneel relateren tot onze omgeving. De ene plek geeft je een fijn gevoel, op een andere plek krijg je een gevoel van onbehagen; de ene plek heeft een gezellige sfeer, een andere plek een vijandige sfeer. Bij het ontwerpen met licht, is sfeer ook de meest fundamentele manier waarop licht onze beleving beïnvloedt. Maar licht is daarbij natuurlijk niet de enige factor; sfeer wordt ook beïnvloed door de mensen in de ruimte, de functie van de ruimte, de inrichting en kleuren die gebruikt zijn, geuren, geluiden, etc. Licht staat dus niet op zichzelf, maar is onderdeel van een samenspel van allerlei omgevingsfactoren.
De makkelijkste manier om de invloed van licht op sfeer te illustreren, is aan de hand van het volgende gedachten experiment:
Stel je even voor dat je op zoek bent naar een nieuwe woning. Je bent met de makelaar een woning aan het bezichtigen. Na de woonkamer, slaapkamer, en de keuken, doet de makelaar een deur open naar een volgende ruimte: Deze ruimte is ruwweg 3 bij 4 meter, en 3 meter hoog. Het is een lege ruimte, met 4 witte muren, een wit plafond, en een laminaat vloer, en zonder ramen. Doe even je ogen dicht, en stel je deze ruimte voor in de volgende 2 scenario’s:
- Je komt de ruimte binnen, en je zet de lichtschakelaar aan. In het plafond gaan een paar TL bakken aan die de gehele ruimte vullen met een gelijkmatig helder wit licht. De makelaar zegt: “zie hier de 2e slaapkamer!”. Hoe voel je je bij deze ruimte?
- Je komt de ruimte binnen, en je zet de lichtschakelaar aan. Nu zit er geen licht in het plafond, maar er gaat een schemerlamp in de hoek aan. Deze schijnt een zacht warm licht op omliggende muren en het plafond. De makelaar zegt: “zie hier de 2e slaapkamer!”. Hoe voel je je bij deze ruimte?
Twee keer exact dezelfde ruimte, maar ander licht. Bij beide ruimtes zul je toch ook een heel verschillend gevoel hebben gekregen. Van de onpersoonlijke sfeer van scenario 1 zal je waarschijnlijk niet heel gelukkig zijn geworden, doe dan maar een gezellige knusse schemerlamp! Maar, had de makelaar gezegd: “zie hier de bijkeuken!”, dan was je gevoel misschien wel precies omgekeerd geweest. Het TL licht is misschien niet heel gezellig, maar wel heel functioneel. Daar kun je prima de was bij doen, en je kunt alles in je opslag kast goed zien liggen. Oftewel: licht kan zorgen voor compleet verschillende belevingen van exact dezelfde ruimte. Maar ook: wat een wenselijke sfeer is voor een ruimte hangt heel erg af van waar die ruimte voor gebruikt wordt.
Sfeer ontwerpen
Licht ontwerpen begint dus in de basis met sfeer ontwerpen. Voor ik een lichtplan ga maken denk ik eerst na over wat de wenselijke sfeer in een ruimte is. Sfeer heeft de potentie om ons gemoed te beïnvloeden, en elke plek en elke activiteit verlangt een ander gemoed en dus ook een andere sfeer. Het maakt voor het bepalen van een wenselijke sfeer dus nogal uit hoe en waarvoor een ruimte gebruikt wordt. Maar ook wie de ruimte gebruikt is van belang. Wat wenselijk is qua sfeer hangt niet alleen af van de activiteit, maar is ook persoonlijk. Smaken verschillen, en wat een wenselijke sfeer is, is voor een deel dus ook subjectief. Denk bijvoorbeeld aan een kleding winkel: een Jack&Jones winkel ziet er heel anders uit dan een C&A, terwijl ze toch in essentie dezelfde functie vervullen; ze hebben een verschillende sfeer, die ook een verschillende doelgroep aanspreekt.
Als ik een lichtontwerp ga maken, begint het dus met me te verdiepen in de context van het project. Wat voor gebouw / ruimte / plek is het? Hoe gaan de verschillende ruimtes gebruikt worden? Wie zijn de gebruikers? En wat voor sfeer is dan passend? Dit gaat idealiter ook in samenspel met de architectuur en het interieurontwerp (of landschapsontwerp), aangezien dit allemaal samen werkt in de sfeerbeleving. Lichtontwerp is een samenspel van licht, kleuren, materialen, vormen en menselijke beleving en emotie.
Licht is dus een belangrijk instrument dat de beleving van een ontwerp sterk kan beïnvloeden. Een ondoordacht lichtplan kan ervoor zorgen dat een nog zo goed ontwerp totaal niet uit de verf komt; maar passende en sfeervolle verlichting kan een plek ook helemaal tot leven laten komen!
| Lampje aan