International Dark Sky Week: 2 - 8 April 2024

Het ritme van dag en nacht

Het ritme van dag en nacht is fundamenteel voor al het leven op aarde. Over miljoenen jaren van evolutie heeft de wereld enorme veranderingen ondergaan – klimaat veranderingen (ijstijden), zeespiegel stijgingen en dalingen, geologische verschuivingen, meteoriet inslagen, noem maar op – en het leven is met al die veranderingen mee geëvolueerd. Maar één factor is in al die miljoenen jaren evolutie altijd zo goed als een constante geweest: het ritme van dag en nacht. En al het leven overal op aarde heeft zich dan ook tot in de diepste vezels aan dat ritme aangepast. 

Lichtvervuiling

Het diagram hierboven laat de verschillende vormen van lichtvervuiling zien. De meest herkenbare vorm van lichtvervuiling is wat we ook wel “sky glow” noemen. Dit is de gloed van licht die je ’s nachts boven grote (en kleine) steden kunt zien hangen, en waardoor je de sterrenhemel in veel steden nauwelijks nog kunt waarnemen. En zelfs als je in Nederland buiten de stad bent op een plek met relatief weinig verlichting, zie je nog niet de helft van het aantal sterren dat je aan een echt donkere hemel zou zien. Er zijn maar heel weinig Nederlanders die ooit de Melkweg in haar volle glorie hebben kunnen zien; ikzelf ook niet! Totdat ik mij in dit onderwerp verdiepte dacht ik altijd dat foto’s van de Melkweg wel bewerkt moesten zijn, of met hele lange sluitertijden genomen waren; ik heb de Melkweg met mijn eigen ogen alleen maar als een beetje een vage lichte veeg langs de hemel kunnen zien. Maar in een echt donkere hemel zonder lichtvervuiling, zou de Melkweg zo helder moeten zijn dat deze zelfs een schaduw kan werpen; kun je je dat voorstellen?

Ook in onze menselijke cultuur zijn we hiermee iets groots kwijt geraakt. Spirituele mensen hebben het wel eens over de fasen van de maan, en hoe dat ons zou beïnvloeden. Veel mensen zullen dat als tegenwoordig als onzin verklaren, maar als je je bedenkt dat de Melkweg in een onvervuilde hemel al zo helder is dat die een schaduw kan werpen, dan hoef je niet spiritueel te zijn om je voor te kunnen stellen dat een volle maan op een heldere nacht zonder lichtvervuiling, een enorm heldere lichtbron is met een sterke invloed op het leven. We zijn hier dus eigenlijk, haast zonder er erg in te hebben, ook een hele sterke menselijke verbinding met de natuur verloren.

Maar behalve het verlies van de schoonheid van de sterrenhemel, en de culturele binding met de maan, heeft lichtvervuiling ook impact op onze gezondheid. Wij zijn immers in dezelfde wereld geëvolueerd als al het andere leven, en ons biologische systeem is dus net zo goed op dat zelfde dag en nacht ritme gebouwd.


Een goed voorbeeld hiervan is ons slaapritme. Het is begin deze eeuw bijvoorbeeld aangetoond dat de mens een derde fotoreceptor in het oog heeft, die een specifieke frequentie van blauw licht detecteert: het blauwe licht van de hemel overdag. Die fotoreceptor speelt een essentiële rol in het reguleren van onze biologische klok. Met licht in de nacht, en specifiek blauw of koel wit licht (wat je bijvoorbeeld veel ziet in moderne LED straatverlichting), verstoren we dus niet alleen de natuur om ons heen, maar ook ons eigen biologische ritme.

Wat kunnen we doen?

Stoppen met artificiële verlichting zou in een ideale wereld misschien wel het beste zijn voor de natuur, maar dat is natuurlijk niet een heel erg realistische optie in onze moderne samenleving. We moeten niet vergeten dat licht ons ook enorm veel heeft gebracht. Onze hele moderne samenleving zou onmogelijk kunnen bestaan zonder verlichting: de industriële revolutie had nooit zo’n vlucht kunnen nemen (geen productiviteit na zonsondergang); de complexe verkeersinfrastructuur van onze metropolen had nooit zo’n schaal aan kunnen nemen; het uitgaansleven zoals we dat nu kennen had niet bestaan; en een boek voor het slapen gaan had je wel kunnen vergeten. Zomaar stoppen met verlichting is dus een illusie, maar gelukkig zijn er ook minder ingrijpende maatregelen die al een groot positief effect kunnen hebben.

Het begint natuurlijk gewoon bij kritisch nadenken. We zouden ons vaker moeten afvragen, heb ik hier echt verlichting nodig? Als we alleen al stoppen met verlichting op plekken waar het eigenlijk helemaal niet nodig is, dan boeken we al een hoop winst! En ook de definitie van noodzaak mag daarbij best eens kritisch overwogen worden. Ik woon in het oosten van Nederland, een heleboel wegen zijn hier bijvoorbeeld nog gewoon onverlicht. Auto’s zelf hebben voldoende licht aan boord, en met een goed belijnde weg heb je in mijn ervaring buiten de bebouwde kom eigenlijk nauwelijks extra verlichting nodig.
Uit veiligheidsoverwegingen wordt vaak alsnog besloten extra verlichting aan te brengen, als er bijvoorbeeld een keer een heftig ongeluk gebeurd is. Maar daar mag wat mij betreft wel kritisch afgevraagd worden of die extra verlichting daadwerkelijk dat ongeluk voorkomen zou hebben. Vaak zijn er een hoop andere factoren in het spel, en is de extra verlichting vooral iets om in een situatie van onmacht toch het gevoel te hebben wat te kunnen verbeteren.

Dat betekent natuurlijk niet dat licht in bepaalde situaties niet gewoon noodzakelijk is voor de veiligheid. Daar waar licht wel echt nodig is, is de volgende stap om te bedenken: hoeveel is dan echt nodig, en wanneer? In veel gevallen kan het best met wat minder licht, en is het ook niet op elk moment nodig. Als we straatverlichting als voorbeeld nemen: je zou bijvoorbeeld kunnen besluiten dat op rustige momenten de verlichting best wat gedimd kan worden, of misschien zelfs helemaal uit kan en alleen aan gaat als er verkeer langs komt. Dit is met moderne technologie in sensoren en aansturing ook heel goed te realiseren.

Als er dan besloten is waar en wanneer verlichting noodzakelijk is, dan is de volgende stap: hoe gaan we verlichten? Niet al het licht is het zelfde. Koel wit (blauw achtig) licht heeft bijvoorbeeld een veel grotere milieu impact dan warm wit (oranje achtig) licht, dus probeer zo warm mogelijk licht te gebruiken. Zorg ook dat de verlichting gericht wordt toegepast: schijn zo min mogelijk strooilicht de lucht in, en gebruik een gefocuste bundel die alleen uitlicht wat je wil verlichten. Je kunt een gevel aanlichten met een breed stralende bouwlamp; maar je kunt ook gericht te werk gaan met spots met smalle bundels, en warm minder fel licht – waarschijnlijk is het resultaat dan ook nog sfeervoller!

Licht kan ook gewoon mooi zijn. Moeten we dan ook stoppen met sfeer verlichting die verder niet functioneel is? Daar ligt een beetje een grijs gebied. Sfeer is niet strikt noodzakelijk, maar het heeft natuurlijk wel een grote toegevoegde waarde voor ons als mensen. Maar ook daar valt best een afweging te maken. Hoeveel licht heb je nodig om het sfeervol te maken? En kan het sfeervol worden zonder licht de lucht in te schijnen? (armaturen die rondom licht geven bijvoorbeeld). En ook hier geldt: zet het licht alleen aan wanneer het nodig is. Het licht in je tuin hoeft niet aan als je niet in je tuin zit.

Een andere boosdoener is reclame: lichtreclame, grote LED schermen, gevel verlichting, noem maar op. Hoe groter, feller en opvallender hoe effectiever lijkt vaak de gedachte. Ook hier geldt dat een afweging gemaakt kan worden hoeveel nou echt noodzakelijk is, of het niet ook met minder kan, en ook wanneer het noodzakelijk is. Hoeveel verkeer rijdt er om 2 uur ’s nachts nou nog over de snelweg langs het LED scherm op je bedrijfspand?

Als laatste, maar niet minder belangrijk: dit gaat niet alleen maar over buiten verlichting. Een kantoor toren waar de verlichting ’s nachts aan staat is ook als een lampion die de lucht verlicht. Een mooi plaatje natuurlijk, die nachtelijke skyline van Rotterdam, maar echt noodzakelijk is het niet… De kantoorverlichting hoeft niet de hele nacht aan te blijven staan alleen maar voor de schoonmaker. En ook thuis spreekt het voor zich dat je de verlichting uit zet als je een ruimte even niet gebruikt. Een stukje eigen bewustwording en gedrag is hier dus ook van belang!

Oftewel, als we alleen al bewuster omgaan met waar, wanneer, hoeveel en hoe we verlichten, dan maken we al een hoop winst. En de moderne techniek ligt ons hier ook geen strobreed in de weg; de mogelijkheden zijn er gewoon, het vraagt alleen een beetje extra denkwerk. Het is misschien een illusie om te denken dat we in onze grote moderne steden ooit weer de Melkweg in haar volle glorie zullen zien, maar er is zeker wel enorme verbetering mogelijk om weer meer in verbinding te komen met het oer oude ritme van dag en nacht waar al het leven op aarde zo diep mee verbonden is!